Vitamini su vrlo specifična organska jedinjenja koja su potrebna životinjama u relativno malim količinama za održavanje života, zdravlja i reprodukcije. Prisustvo vitamina u organizmu životinje omogućava odvijanje normlanog toka metaboličkih reakcija, koje opet zavise od koncentracije datog vitamina. Ukoliko u ishrani dođe do jačeg smanjivanja koncentracije vitamina doći će do avitaminoze, a ukoliko nekog vitamina nema uopste može doći do uginuća životinje. Nasuprot tome, postoji hipovitaminoza koja predstavlja problem u intenzivnoj stočarskoj proizvodnji, a do nje može doći ukoliko nekog vitamina nema u dovoljnoj količini ili je njegova sinteza otežana. Nasuprot ovom postoji hipervitaminoza koja predstavlja suvišak vitamina.
Vitamini se dijele na vitamine raststvorljive u mastima- liposolubilne i na rastvorljive u vodi- hidrosolubilne. U liposolubilne spadaju: A, D, E i K, a u hidrosolubilne vitamin B kompleksa i Vitamin C.
Vitamin A: retinol, vitamin porasta, antiinfektivni vitamin
Vitamin A je jedini vitamin u kome mogu biti deficitarni preživari. Neophodan je za normalan vid, reprodukciju, razvoj epitela, porast i zdravlje životinje. Ukoliko se duže ne unosi u oranizam dolazi do sušenja konjuktive očne jabučice (kseroftalmija). Takođe kao posljedica nedostatka javlja se: sljepilo, lezije na oku, kao i uginuće fetusa. Izvori vitamina A: zelene biljke, dobro spremljeno sijeno (očuvana zelena boja), silaža i riblje ulje.
Vitamin D: kalciferol, antirahitični vitamin
Ovaj vitamin nastaje djelovanjem ultraljubičastih zraka na ergosterol (proizvodi se u biljkama) i 7-dehidroholesterol ( proizvodi se isključivo u životinjama). Dakle javlja se kao D2 i D3. Za sisare je podjednako iskoristiv i D2 i D3, dok je za živinu iskoristiv samo D3. Uloga vitamina D je da podiže nivo kalcijuma i fosfora u krvi i dovodi do mineralizacije kostiju. Bitno je reći da preživari imaju manje količine za potrebama ovog vitamina zato što ga sami proizvode sunčanjem na paši i ispustima. Usljed nedostatka dolazi do rahitisa ( krivljenje kostiju u X i O položaj) kod mladih životinja i do osteomalacije kod starih, dolazi do uvećanja zglobova, kljun kod živine postaje mekan. Vitamina D najviše ima u sijenu, ribljem ulju, žumancetu i jetri.
Vitamin E (tokoferol) u slučaju nedostatka vitamina E dolazi do degeneracije skeleta i srčane muskulature. Encefalomacija ili bolest ludih pilića nastaje usljed pojave hemoragija i edema na mozgu. Nedostatak vitamina E dovodi do ukočenosti i slabosti u zadnjim nogama. Mlade zelene i lisnate biljke su dobar izvor vitamina E.
Vitamin K(filohinon) neophodan je za sintezu protrombina koji učestvuje u zgrušavanju krvi. Ima ga dosta u zelenoj hrani, sijenu i hranivina životinjskog porijekla. Nedostatak vitamina K u praktičnim uslovima javlja se jedino kod pilića u intenzivnoj proizvodnji.
Vitamin B1 je neophodan za prenošenje impulsa sa nerava na mišićne ćelije, za promet vode i tonus glatkih mišića digestivnog trakta. Ishrana oljuštenim pirinčem dovodi do poznate bolesti beriberi kod ljudi i polineuritisa kod živine. Nedostatak ovog vitamina kod mladih svinja dovodi do proliva, prestanka rasta i kržljavosti. Ima ga u zelenoj hrani i žitaricama, pšeničnim klicama, kvascu i jajima.
Vitamin B2 (riboflavin) djeluje kao koenzim u precesima u kojima se oslobađa energija. Ima ga u lisnatim hranivima naročito u lucerki, pivskom tropu, kvascu i hranivima životinjskog porijekla. Nedostatak dovodi do smanjenja prirasta, smanjene proizvodnje mlijeka, jaja i vune.
Vitamin B3 (pantenonska kiselina) važna je komponenta koenzima A koja igra ključnu ulogu u metabolizmu energije. Pri nedostatku ove kiselina javljaju se lezije na nervnom sistemu, na koži i kori nadbubrežne žlijezde. Kod pilića lezije se javljaju u vidu krasta u uglovima kljuna, oko očiju. Kod svinja dovodi do pojave krastave kože i ukočenosti zadnjih nogu (guščiji hod).
Vitamin C (askrobinska kiselina) u organizmu ima ulogu antioksidanata. Sintetiše se iz ugljenih hidrata, a najviše iz glukoze. Najvise ga ima u zelenim hranivima, voću i povrću. Obično u praksi se ne pojavljajue nedostatak ovog vitamina.
Mineralni elementi
Mineralni elementi ili mineralne materije su redovni sastojci životinja i biljaka. Na količinu mineralnih materija u biljkama utiče: vrsta i dio biljke, stepen njihove zrelosti i sastav zemljišta sa kojeg potiču. Minerlani elementi obavljaju brojne funkcije u životinjskom organizmu i neophodni su za normlano funkcionisanje organizma, dobro zdravlje i produktivnost životinja. Takođe regulišu osmotski pritisak i reakcije sokova u tijelu (acidobaznu ravnotežu), učestvuju u transportu kisonika i prenosu energije, poboljšanju nervnih nadražaja. Nedostaci se ne moraju ispoljiti odmah zato što svaka životinja za odbranu koristi zalihe minerala iz organizma. Nasuprot tome, neki mineralni elementi ako su prisutni u velikoj količini mogu izazvati ozbiljna oboljenja i smrt. Takvi su bakar, selen, molibden, fluor, arsen. U svijetu i kod nas poznata su mnoga područja u čijem tlu, a samim tim i u biljkama, ne postoje neki meneralni elementi a najčešće se radi o jodu, selenu, kobaltu, bakru i cinku.
Resorbovanje mineralnih materija odvija se u određenim djelovima digestivnog trakta a usvojeni elementi se uključuju u cirkulaciju ili deponiju. Poznato je da je kukuruz siromašan u kalcijumu i manganu a da leguminoze sadrže znatno vise kalcijuma, magnezijuma, gvožđa, bakra, molibdena i kobalta itd. Mineralni elementi mogu reagovati međusobno tako da uzajamno dejstvo između njih može da bude tipa sinergizma i antagonizma. Sinergizam između 2 eleneta se ispoljava kada jedan drugom pomažu neku metaboličku reakciju a antagonizam se javlja kada jedan drugom usporavaju reakciju ili sprečavaju resorpciju u lumenu digestivnih organa.
Mineralni elementi se dijele na makroelemente i mikroelemente. Makroelementi se nalaze u tijelu u količini većoj od 100 mg na kilogram tjelesne mase, dok su mikroelementi u manjoj koncentraciji od navedene. Životinjama se redovno u obrocima dodaju koncentrovani izvori jednog ili više minerala (stočna kreda, dikalcijum-fosfat) ili komercijalne smješe minerala (premiksi). Nekim vrstama (uglavnom preživarima) obezbjeđuju se blokovi za lizanje u kojima je odgovarajući odnos deficitarnih mineralnih elemenata.
Nedostatak minerala u ishrani može se otkloniti i tretiranjem vode za piće rastvorljivim solima ili ubrizgavanjem spororesorptivnih organskih jedinjenja.
Makroelementi
U makroelemente spadaju: kalcijum, kalijum, natrijum, hlor, magnezijum i sumpor.
Prema ovoj osobini dijele se na kisele i bazne.
U kisele spadaju:
- fosfor,
- hlor,
- sumpor.
U bazne spadaju:
- kalcijum,
- natrijum,
- kalijum,
- magnezijum.
Povećana upotreba proteinskih koncentrata u ishrani može povećati koncentraciju fosfora ili sumpora i time dovesti do povećanja kiselosti u organizmu životinja. Neke kiseline, kao sto su mliječna i limunska olakšavaju resorpljiju kalcijuma i fosfra, a npr. fitinska i oksalna otežavaju.
Kalcijum i fosfor – Kalcijum je strukturna komponenta svih biljaka i životinja. Oko 99% kalcijuma i 80% fosfora u organizmu učestvuje u izgradnji kostiju i zuba, u vidu kalcijum-fosfata i kalcijum-karbonata. Joni kalcijuma i fosfora učestvuju u regulisanju osmotskog pritiska i acidobazne ravnoteže. Kalcijum reguliše razdražljivost nerava i mišića, učestvuje u grušanju krvi. Manji nedostatak kalcijuma i fosfora dovodi do gubitka apetita, dok veći nedostatak može izazvati i izopačeni apetit (alotriofagija). U tom slučaju životinje jedu zemlju, glođu drvo, pa čak i kosti i djelove uginulih životinja ako na njih naiđu na prirodnim pašnjacima. Duži nedostatak dovodi do rahitisa i osteomalacije. Kod krava se po partusu javlja porođajna pareza (mliječna groznica). Prilikom partusa kod krava se redovno smanjuje količina kalcijuma u plazmi za 1-2 mg/100 ml, a pareza nastaje kada koncentracijuma kalcijuma u krvnoj plazmi padne ispod 5 mg/100 ml. Unošenjem kalcijum-glukonata u krv ovaj problem se može riješiti. Nedostatak fosfora dovodi do poremećaja u reprodukciji. Za optimalno iskorišćavanje kalcijuma i fosfora važno je da u hrani budu prisutni u odnosu 2:1. Od hraniva biljnog porijekla mahunarke su ( na prvom mjestu lucerka), dobri izvori kalcijuma a vrlo siromašni izvori fosfora. Za razliku od njih zrnasta hraniva su dobri izvori fosfora.
Magnezijum– Neophodan je za formiranje koštanog tkiva i energiju. Nedostatak magnezijuma dovodi do opadanja njegove koncentracije u krvi, a kao posledica se javljaju akutni neuromuskularni poremećaji. Nedostatak magnezijuma se prvi put moze javiti kod teladi prilikom mliječne ishrane. Drugi tip je poznat pod imenom pašna tetanija i javlja se kod krava u laktaciji prvih nedelja posle proljećnog izgona na pašu. Životinje koje pate od nedostatka magnezijuma su nervozne, ukočenog pogleda i ukočenim zadnjim nogama i nesigurnim hodom.
Natrijum i hlor– Natrijum je veoma rasprostranjem u prirodi dok se hlor u prirodi javlja u obliku jedinjenja. Ova dva elementa se najčešće razmatraju zajedno zbog svojih fizioloških funkcija i međusobne povezanosti (NaCl). Natrijum učestvuje u transportu aminokiselina u metabolizmu mišićnog i nervog tkiva. Značajan je za sprovođenje nervnih impulsa i za mišićne kontrakcije. Joni natrijuma i hlora su neophodni za biosintezu mlijeka i ljuske jajeta.
Nedostatak dovodi do toga da:
- goveda ližu razne predmete, drvo, zemlju, kožu drugih životinja,
- gube apetit,
- smanjuje im se tjelesna masa.
Poprimaju nezdrav i iscrpljen izgled i dolazi do opšte slabosti. Kod krava se smanjuje mlječnost, kod živine dolazi do pada nosivosti, čpanja perja i kanibalizma. NaCl ili so se može davati životinjama na različite načine- uključivanjem u smješu hrane u određenom procentu, dodavanjem po volji, bilo u rasutom stanju ili u formi briketa, ili u obliku kamena za lizanje pa preko i vode za pice.
Kalijum– je esencijalni mineral za biljke i čovjeka. U organizmu životinja kalijum se uglavnom nalazi u mekim tkivima. Učestvuje u metaboličkim procesima, osmotkom pritisku, reguliše neuromišićnu aktivnost, potreban je za normalan rad srca.
Sumpor–Nedostatak sumpora moguć je eventualno u ishrani preživara koji dobijaju neproteinske izvore azota u obroku.
Mikroelementi
Ovi minerlani elementi se u orgaanizmu životinja nalaze u veoma malim količinama.
U mikroelemente spadaju:
- gvožđe,
- bakar,
- cink,
- kobalt,
- mangan,
- jod,
- molibden,
- selen,
- fluor.
Gvožđe– svoju biološku ulogu u organizmu gvožđe ostvarjuje kao strukturna komponenta hemoglobina, mioglobina i respiratornih enzima. Nedostatak gvožđa dovodi do anemije. Ona se najčešće javlja kod prasadi gajenih intenzivno u farmskim uslovima bez prisustva zemljišnom tlu. Prasad na svijet dolaze sa nedovoljnim zalihama gvožđa zato što se ne usvaja dobro preko placente majke. Taj problem se rjesava davanjem gvožđa intramuskularno. Lišće, leptirnjače i zrnevlje leptiranjača je bogato gvožđem. kao i uljane sačme.
Bakar–najveća količina bakra u tijelu živoptinje nalazi se u mišićima, jetri, srcu, plućima, bubrezima. Neophodan je za održavanje kardiovaskulatornog sistema, održavanje acidobazne ravnoteže, pomaže aktivnost hormona. Nedostatak se javlja samo kod preživara u prirodnim uslovima. Prvi pokazatelj nedostatka bakra je depigmentacija vune i dlake. Dlaka se prorijedi i ogrubi a kod ovaca postaje prava i oštra.
Jod– nalazi se u vazduhu, vodi, zemljištu i svim živim organizmima. Bitan je za funkciju rada štitne žlijezde zato što hormoni štitne žlijezde utiču na usvajanje ugljenih hidrata, masti i proteina kao i za funkcionisanje nervnog sistema, srca, i reproduktivnog trakta. Prvi znak nedostatka joda je struma ili gušavost (uvećanje štitne). Kod krava se smanjuje broj teljenja i mlječnost, dolazi do pobačaja ili se rađaju mladunci bez dlake, a jagnjad sa rijetkom vunom. Jod se najjednostavnije obezbeđuje preko jodirane kuhinjske soli ili mineralne smješe.
Kobalt– Svoju ulogu u organizmu ostvaruje kao sastojak vitamina B12. Ima značajnu ulogu u sintezi crvenih krvnih zrncadi. Nedostatak kobalta dovodi do gubljenja apetita, anemije, promjene kvaliteta dlake i vune, atrofije mišića. Utiče nepovoljno na plodnost, mlječnost. Kobalt se daje najčešće sa drugim mineralima i sa kuhinjskom solju ili rastvoren u vodi. Davanje kobalta mora biti oralno (preko usta).
Cink– zastupljen je u koži, dlaci, vuni, bubrezima, pankreasu, testisima i prostati. Cink je neophodan za rast, za spermatogenezu, zarastanje rana, kostiju.. Neophodan je za sintezu kolagena i produžava fiziološko dejstvo insulina. Zadebljanje kože pri nedostatku, kod teladi se najčešće javlja na vratu, ušima, oko usta i mošnica, smanjeni su testisi. Kod jagnjadi dolazi do opadanja vune i izopačenog apetita ( jedenja vune). Kod svinja dolazi do promjena na koži. Zadebljanja se javljaju oko očiju i na donjim djelovima nogu.Zelena svježa hraniva uglavnom imaju dovoljno cinka. Kao i leptirnjače, stočni kvasac i uljane sačme.
Adekvatna ishrana i normalni uslovi uzgoja obezbijediće vašim životinjama i dobro zdravlje. Vitamini i minerali su jedinjenja koja su uglavnom potrebna u manjim količinama, međutim ukoliko ne dolazi do neophodnog snadbijevanja organizma jedne životinje može doći do ozbiljnih poremećaja i uginuća.
Pripremila: D.R.
