U prvom dijelu pisano je o tome kako ishrana u ekstenzivnom stočarstvu utuče na dobrobit domaćih životinja. I utiče dosta. Ali iako možda najvećim dijelom utiče, postoje još neki činioci koji udruženi imaju znatan uticaj na blagostanje (dobrobit) životinja. Zbog toga u ovom poglavlju pričamo o tim faktorima – faktorima životne sredine. Unutar njih postoji više podjela:
- Temperaturni stresori;
- Grabežljivost i
- Upravljanje stadom.
Termalni stresori
U uslovima koji su sve više pogođeni klimatskim promjenama sve je veća pažnja na uticaj istih kod domaćih životinja. Poznato je da su temperaturni uslovi u našoj zemlji surovi. Od ekstremnih sušnih i vrućih predjela juga i centralnog dijela do ekstremnih hladnoća na sjeveru, zapadu i istoku države.
U intenzivnom sistemu, način regulisanja temperature je dosta uprošćen dok je kod ekstrenzivnog-pašnog sistema dosta komplikovaniji. On je pod uticajem prirode i jednim dijelom pod uticajem čovjeka. Kako bi se spriječili negativni efekti temperaturnih šokova kod domaće stoke, neophodno je da se farmer zauzme za dio na koji može uticati. A negativni efekti toplotnog stresa su i ekonomski uočljivi:
- Smanjuje se unos hrane za 15 do čak 40%;
- Povećavaju se potrebe za održavanjem za 30%;
- Smanjenje proizvonje mlijeka;
- Smanjen kvalitet mlijeka (usled pada sadržaja mlječne masti i proteina mlijeka);
- Toplotni stres izaziva takođe imunosupresiju, te na taj način otvara prostor za obolijevanje životinja;
- Smanjuje kretanje i odmaranje a povećava stajanje, potencijalno izazivajući hromost;
- Povećava žeđ koja se očituje kroz hipertermiju i dehidraciju koji su povezani sa, takođe većim stepenom nastanka povreda.
Pored toga, jasno su dokumentovane i negativne posledice koje toplotni stres ostavlja na reproduktivne performance domaćih životinja. Tako on:
- Drastično smanjuje sintezu i izlučivanje dva, od predusnog značaja hormana za reprodukcije, luteinizirajući hormon (LH) i gonadotropin-oslobađajući hormon (GnRH).
Sunce, i korisno i štetno za domaće životinje
• Loš kvalitet stočne hrane kao i nedostatak vode povećavaju negativan uticaj toplotnog stresa na organizam stoke. •
Još jedan, potpuno drugačiji temperaturni stres lose utiče na životnje. To je hladni stres koji se javlja tokom zime i uopšteno kada su temperature ispod ili približno oko 0°C. Iako je već poznato da su goveda, ovce i koze pa i konji otporni na niske temperature (do čak -20°C), ipak je za očekivati određeni stepen stresa koji će se neminovno odraziti na proizvodnju. U tom smislu kako temperature idu ispod 0°C tako se povećava i potrošnja energije, čiji utrošak može ići do 20%. Pri tome, ako su životine dodatno nakvašene i nezaštićene od vjetra – tada se gubitak toplote koji se odražava upravo utroškom energije penje na 40 i više procenata.
• Tokom hladnih perioda smanjuje se svarljivost krme, što naročito treba imati u vidu a kako bi životinje ostale u dobroj priplodnoj/tovnoj/radnoj kondiciji. •
Možda i važniji problem u vezi hladnoće je prisutan kod mladih, tek rođenih životinja. One ne posjeduju razvijeno runo, vlažni dolaze na svijet i generalno nemaju imunitet koji ih štiti. Hipotermija novorođenčadi uzrokovana hladnim stresom vodeći je razlog neonatalnog uginuća.
Rešenja:
- Obezbijediti domaćim životinjama hladovinu (drvored, određeno žbunje, nadstrešnice kao i eventualno zatvaranje u objekte tokom najtoplijem dijela dana bolje je od boravka životinja na suncu);
- Omogućiti pristup vodi (naročito u najtoplijem dijelu dana);
- Gajiti autohtone i lokalne rase, koje su najbolje prilagođene temperaturnim uslovima;
- Uvrstiti u ishranu neke od sumplemenata koji potpomažu održavanje elektrolita i vode u organizmu;
- Obezbijediti kvalitetnu i u količini dostatnu krmu, naročito tokom zimskih mjeseci, a ljeti nešto ukusniju kako bi životinje mogle više da je konzumiraju i
- Tokom zime obezbijediti objekte čije prostorije su zaštićene od promaje, prevelike hladnoće i vlage.
Hladovina je nasušna potreba svih domaćih životinja
Grabežljivost
Sa globalne perspektive gubici stoke usled grabežljivosti divljih predatora te pasa lutalica i ljudi-kradljivaca ne predstavljaju veliki problem. Naročito ako se uporedi sa drugim činiocima kao što su bolesti i povrede. Ipak u nekim predjelima, u predjelima koji obiluju divlji mesožderi postotak gubitka može se kretati i do 10%. Veoma je važno staviti do znanja se ovdje radi o direktnim gubicima. Kao mnogo puta, i ovdje se malo obraća pažnja na indirektne posledice. A one mogu biti mnogo velike i izuzetno negativne. I ovdje nema više istraživanja koja bi kvantifikovala uticaj svakog predjela u koji se vrši napasanje stoke, ali postoje pojedinačna, čiji rezultati ne ohrabruju. Naime američki naučnici istraživali su uzročno-posledične veze i došli do zaključka da samo prisustvo vukova utiče na težinu pri odbiću teladi i na stopu plodnosti kod krava. Još jedna grupa je istraživala uticaj prirasta teladi koja su preživjela napad vukova – došli su do zaključka da je svako tele u prosjeku izgubilo nešto više od 10 kg tjelesne mase.
• Predatori pored uništavanja stočnog fonda dikretnim putem, nanose velike štete stočarima na način što izazivaju strah kod domaćih životinja. •
Još jedan od mnogobrojnih negativnih uticaja predatora ogleda se u izbjegavanju djelova pašnjaka od strane životinja, i to onih djelova gdje se desio napad. To povlači za sobom kaskadu događaja koji će rezultovati zapuštanjem navedenih djelova pašnjaka i mogućim preopterećenjem ostalih djelova na kojima se stoka napasa. Mada navedeno nije karakteristika svih životinja, odgajivač bi trebalo da bude usredređen i na ovu tačku uzgoja.
Rešenja:
- Tradicionalni sistemi odbrane (električne i druge ograde i/ili zatvaranje stoke u objektima tokom noći)
- Upotreba pasa čuvara;
- Povećan nadzor tokom specifičnih perioda, na primjer tokom jagnjenja i
- Uklanjanje mrtvih životinja i njihovih ostataka;
• Zahvaljujući sposobnosti izuzetnog prilagođavanja i dovitljivosti vukova i ostalih divljih zvjeri, najuspješniji način zaštite ostaje i dalje upotreba pasa čuvara. •
U stalnom iščekivanju napada povećana budnost ali i stres
Upravljanje stadom
Interakciji između stoke i ljudi posvećuje se nedovoljna pažnja, za razliku od na primjer pasa. Ona je kod pasa dobro dokumentovana ali i dobro odzivno prihvaćena od strane ljudi. Tako se zna da izazivanje stresova – zlostavljanje sa jedne strane ili blagi postupci, prijateljski nastrojeni kod štenadi kasnije dovode do nepoželjnog odnosno poželjnog odnosa prema čovjeku. Navedeno se isto tako može primijeniti i na stočni fond kojim se upravlja. I domaće životinje su živa bića koja itekako mogu razviti averziju ili privlačnost prema fameru. To isključivo zavisi od njega (izuzetno, ukoliko je životinja zloćudna to onda zavisi i od nje. Srećom radi se o pojedinačnim slučajevima).
Veliki je broj postupaka koji će kod životinja izazvati averzivno ponašanje prema odgajivaču:
- Udaranje, vika i galama na životinje ili u njihovoj blizini;
- Veterinarske radnje (vakcinacija, davanje ljekova i preparata, kupanje životinja) i
- Upotreba brzih, neočekivanih i agresivnih pokreta prema životinjama.
Još jedan činjenica i otežavajuća okolonost karakteristična za pašni sistem je smanjen broj kontakata između ljudi i životinja, nema pojedinačnog hranjenja i nekih mjera njege koje se srijeću kod intenzivnih sistema. A kada su kontakti prisut, tada se radi o isključivo nasilnim operacijama (vakcinacija, tjeranje…)
Jako je teško iznaći rešenja koja će značajnije poboljšati status dobrobiti unutar ove tačke, jer su mnoge od njih obavezne (vakcinacija, liječenje povreda kod životinja i sl.) ali evo nekih koje mogu ublažiti negativne posledice:
- Nikada ne udarati domaće životinje;
- Smanjiti galamu i viku na najmanju moguću mjeru (obezbjediti što mirnije okruženje životinjama);
- Veterinarske radnje (operacije) većeg nivoa (kastriranje, uklanjanje rogova, repova i sl.) obavezno izvoditi u lokalnoj anesteziji;
- Kod čuvanja stoke oslanjati se na pse čuvare, ne mijenjati ih prečesto;
- Kada je god moguće koristiti pješače rute za prevođenje stoke od tačke A do tačke B, umjesto motornog prevoza;
- Primjenjivati metod iskustva nagrađivanja (pružanje željene hrane, pozitivno rukovanje životinjama…) i
- Dobro dizajnirati objekte za smještaj ovaca, koza, krava.
Neophodno je pravilno upravljati stadom što može potvrditi svaki pravi stočar jer u suprotnom odbojnost životinja prema vlasniku neće dati dobre rezultate.
