Iako se smatra da je dobrobit životinja ugrožena u intenzivnom stočarstvu, ni ekstenzivno stočarstvo nije izuzetno po ovom pitanju. Naime, koliko god ekstenzivni sistem bio prirodniji od intenzivnom sistema to ne isključuje postojanje ugroženosti životinja od boli, povreda, stresa i drugih faktora koji su direktno odgovorni za narušenu dobrobit.
U ovom prvom, ujedno i uvodnom dijelu, donosimo tačke koje se kose sa dobrobiti a koje se odnose na ishranu i izbor ishrane.
Dobrobit životinja i pašni sistem
Prednosti koje su očigledne u ekstenivnom sistemu uglavnom proizilaze iz načina držanja životinja na pašnim, osunčanim predjelima čistog vazduha, koji je bio i koji bi trebalo ostati najprirodniji i najbolji način za očuvanje dobrobiti životinja. Osim što je najprirodniji, u takvom sistemu se dobijaju i najkvalitetniji proizvodi, pa je i dobrobit ljudi ispunjena. Uprkos tome, u današnjem vremenu koje se karakteriše različitim vrstama dostupnih informacija, sa još obimnijim brojem uvezenih rasa čini se da ekstenzivni način nije zadržao karakteristike nekadašnjeg.
Sa jedne strane nedovoljna svijest o tome kako funkcioniše životinjski organizam, sa druge nedovoljna svijest o tome da ekstenzivnim sistem nije puko puštanje životinja na pašu, kao i nedovoljan broj istraživanja na ovu temu rezultirao je potpunim nedostatkom afiniteta prema ovoj temi. Takođe, mnogo je teže uspostaviti sistem na koji se životinjama omogućava dobrobit u pašnom sistemu, nego u intenzivnom gdje postoje jasne tablice kojih se uzgajivači pridržavaju. Kod domaćih životinja na paši nema takvih tablica, postoje samo smjernice koje se još istražuju i usavršavaju.
Kritične tačke dobrobiti
Postoji dosta kritičnih tačaka, tj. 3 grupe u kojima imamo po 3 odnosno 4 tačke koje se susreću u praksi:
Hronična glad
Pašni sistemi u mnogim djelovima svijeta su siromašni u zelenoj masi, glavnoj i jedinoj organskoj materiji koja se nalazi na pašnjaku i koju životinje koriste. U današnjim uslovima klimatskih promjena sve je više područja koja su pogođena dugim razdobljima suša koje nepovoljno utiču na pašnjake i onemogućavaju pravilnu ishranu stoke. Osim količine, u takvim uslovima se smanjuje i kvalitet dostupnih hraniva, zbog klimatskih stresora koji direktno utiču na biljke.
U tim i takvim uslovima životinje oskudijevaju u hrani, bilo u kvantitativnom ili kvalitativnom smislu, mada najčešće najčešće oboje, pa dolazi do kaskade događaja koji rezultuju:
- Narušavanjem imuniteta;
- Problemima tokom laktacije (naročito izraženi kod mliječnih krava);
- Poremećajima reproduktivne funkcije;
- Smrću od posledica botulizma (indirektno – kroz eventualno konzumiranje kostiju sa pašnjaka uginulih životinja, a u nedostatku fosfora);
- U krajnjem i dosta rijetkim slučajevima i – smrću životinje usled iscrpljenosti i nedostatka hranljivih materija.
• Imamo primjer Brazila, koji je poznat po bujnim pašnjacima, ali u kojem se procjenjuje da je oko 1/6 mliječnih krava na paši lose kondicije, što se pripisuje lošoj ishrani na pašnjacma. •
Osim navedenog, ograničeni resursi na manjoj površini pašnjaka dovode do veće selektivnosti među životinjama koja rezultuje očitim razlikama u tjelesnoj masi istih.
Sušni predjeli, odgovorni za ugrožavanje dobrobiti na više načina
Preživari koji se gaje u ekstenzivnom sistemu (krave, ovce, koze…) su univerzalni biljojedi, evoluirali kroz korišćenje raznovrsnih biljnih vrsta, a ne kroz korišćenje monotonih pašnjaka. Tako da smanjenje biološke raznovrsnosti pašnjaka negativno utiče na njihovu dobrobit. Ovo je vrlo bitno napomenuti, jer životinje-preživari tačno znaju šta im je najpotrebije pa stoga pristup raznolikoj ispaši omogućava zadovoljavanje nekim hranljivim i nehranljivim materijama koje nisu literaturno definisane, ali su bitne za dobrobit životinja. Uostalom, na zasijanim površinama životinja obezbjeđuje dovoljne količine poznatih nutrijenata, ali zbog nedostatka specifičnih, ona konzumira veće količine čime unosi znatno veće količine već zadovoljenih nutrijenata (primjer: kalcijum, magnezijum, kalijum…).
Zbog gore navedenog, zbog nemogućnosti izražavanja preferencija prema ishrani, uz homogeno okruženje, izazivaju averzivno ponašanje, frustraciju i druge negativne pojave kod preživara.
• Primijećeno je da ovce koje su napadnute unutrašnjim parazitima biraju biljke na paši koje djeluju anti-parazitarno, za razliku od ovaca koje nemaju problem sa endoparazitima, što ukazuje na njihovu sposobnost da brinu o sebi. •
Rešenja:
- Đubrenje pašnjaka stajskim đubrivom – povećani prinosi i raznolikost, kao i manji stres na biljne zajednice tokom sušnih perioda;
- Ograđivanje pašnjaka uz poštovanje rotacionog sistema i pravila koje se odnose na njega;
- Maksimalno-održivo iskorišćavanje pašnjaka (udruženo gajenje više vrsta – krave, ovce i svinje na primjer);
- Održivo stočarstvo (kroz neki od dostupnih sistema: agrošumarstvo, organska proizvodnja, i sl.);
- Visokokvalifikovano upravljanje gustinom naseljenosti pašnjaka (poboljšava obilje i raznovrsnost vegetacije);
- Precizne tehnologije u stočarstvu (PLF) – kao pomoć u upravljanju farmom.
Hronična žeđ
Voda u intenzivnim uslovima ne predstavlja problem, ali u ekstenzivnom stočarstvu u velikom broju slučajeva jeste. Više je faktora koji uzrokuju ovaj problem ali su najčešće u pitanju:
- loš položaj vodoizvora;
- zagađenost bara, močvara i drugih nepoželjnih izvora vode;
- presušivanje manjih izvora i rijeka u pojedinim periodima;
- potpuni nedostatak vode u aridnim predjelima.
Potrebe životinja za vodom variraju, u intenzivnom sistemu određene ali u ekstenzivnom nema prostora za određivanje, jer se prepušta životinjama da zadovolje svoje fiziološke zahtijeve.
U slučaju udaljenog izvora vode stoka je u dilemi između hrane i vode, što naravno nije dobro. Udaljenost utiče negativno i na iskorišćenost pašnjaka, uzrokujući da djelovi pored izvora budu previše podložni ispaši, dok udaljeni ostaju zapušteni prijeteći im zakorovljenost. Nedostarak vode u sušnim predjelima kao i zagađenost iste, direktno ugrožavaju zdravlje životinja. Neki od problema mogu biti: mastitis, infekcije urinarnog trakta i dijareja.
Blizina izvora vode – značajnija nego što se misli
• Zagađenje vode može biti posledica fekalija koje ovce ili druge životinje „nose” na svojim papcima/kopitima. Jedno istraživanje objašnjava da goveda koja piju vodu iz bara ili drugog zagađenog izvora vode, dobijaju oko 25% manje na tjelesnoj masi. •
Rešenja:
- Izgradnja mobilnih pojilica na pašnjaku;
- Ograđivanje bara, močvara, ribnjaka, i ostalih zagađenih tokova;
- Sprečavanje ulaska životinja u čist izvor vode (ograde za sprečavanje – mostove za prelazak);
- Obezbijediti organizovan pristup vodi.
Toksične biljke
Kod ekstenzivnog sistema, domaće životinje susreću se sa raznovrsnim biljnim svijetom koje sadrži biljna sekundarna jedinjenja. Ta jedinjenja mogu djelovati korisno ali i štetno na organizam životinje već u zavinosti od unsene količine, vrste jedninjena, vrste životinje i trajanja unošenja. Ona djeluju i na iskoristljivost hraniva, zatim na funkciju varenja, respiratornu i kardiovaskularnu ali i mnoge druge fiziološke funkcije. Srećom, preživari su tokom evolucije stekli mnoge načine na kojima počiva njihovo odbijanje da se hrane toksičnim biljkama. Glavni način jeste averzija izazvana mučninom koju uzrokuju mnoge toksične biljke, ali ne izazivaju ni sve toksične biljke mučninu.
Otrovne gljive
Zbog navedenog vrlo je bitno naglasiti da neprilagođene živtoinje iz drugih predjela koje se odluče držati na ekstenzivan način, nemaju mehanizme koje imaju ekstenzivne rase rođene i uzgajane na tom području. S tim u vezi, gotovo je sigurno da će njihova smanjena selektivnost prema odabiru biljaka uzrokovani bol i patnju, samim tim im ugrožavajući dobrobit.
• I životinje koje imaju razvijenu odbojnost prema toksičnim materijama konzumiraće iste, ukoliko su primorane (zbog nedostatka paše). •
Korisno dejstvo biljnih jedinjenja ogleda se u već pomenutom antiparazitnom dejstvu. Ono se ispoljava i kroz ublažavanje bolova, smanjenje stresa kod životinja, imunomodulatorno dejstvo…
• Veliki je potencijalih biljnih jedinjenja u poboljšanju zdravlja i dobrobiti životinja. •
Rešenja:
- Ekstenzivno gajiti samo ekstenzivne rase, po mogućnosti lokalne ili još bolje autohtone;
- Osigurati da gravidne životinje i životinje koje su tek rođene budu što više na pašnjaku (zbog epigenetskih promjena koje utiču na bolje raspoznavanje biljnih zajednica kasnije tokom života);
- Obezbijediti pravilnu gustinu naseljenosti pašnjaka.
- Razmotriti eventualno načine dekontaminacije pašnjaka od toksičnih biljnih zajednica (ukoliko su prisutne vidno u velikom broju).
______________________________________________________________________________________________________
Ishrana sa svojim zavidnim uticajem na ekonomičnost proizvodnje, ima i zavidan uticaj na dobrobit životinja. Ona predstavlja neizostavnu kariku kojoj se kod oblasti dobrobiti ne posvećuje dovoljna pažnja. Međutim, nova istraživanja u ovoj sferi udružena sa željom farmera da je unaprijede može rezultirati obostranim zadovoljstvom – i farmera i životinja.
