Reproduktivnu jedinicu kokoške u širem smislu čini jaje koje se formira u njenom reproduktivnom traktu. Sve ptice na žumancetu posjeduju germinalni disk što je u stvari jajna ćelija koja je okružena žumancetom, vitelusnom membranom, bjelancem, unutrašnjim i spoljašnim membranama, ljuskom i kutikulom.
Germinalni disk, žumance i vitelusna membrane se formiraju u jajniku, a ostali djelovi jajeta u jajovodu.
Formiranje žumanceta
Jajnik živine sadrži skup malih folikula koji sukcesivno rastu, tako da se nakon polnog sazrijevanja na jajniku nalazi veliki broj sitnih jedinica, ali i nekoliko vidljivih žumanaca različite veličine.
Žumance se razvija do određene veličine što je karakteristično za vrstu, rasu i uzrast živine. Po pravilu, kada žumance dovoljno poraste natjera opnu folikula da pukne po liniji pucanja i žumance sa zrelom jajnom ćelijom pada u lijevak jajovoda i počinje formiranje jajeta.
U vrijeme nastupanja polne zrelosti, jajnik i jajovod kokice prolazi kroz niz promjena i pripremaju se za proizvodnju jaja. Žumance se ovojnicom i germinalnim diskom i perivitelusnom membranom čini jajnu ćeliju u širem smislu. Kod polno zrele kokice 11 dana prije pronošenja kreće hormonalna aktivnost, tako što folikulostimulirajući hormone koji je proizveden u prednjem režnju hipofize stimuliše rast folikula. U isto vrijeme jajnik počinje da luči hormone estrogen, progesterone i testosterone i taj povećani nivo estrogena u krvi inicira aktivnost medularne kosti, stimuliše formiranje proteina žumanca i proizvodnju masti u jetri. Istovremeno povećava se jajovod, pripremajući se za proizvodnju proteina bjelanaca i kalcijum karbonata ljuske.
Početak formiranja jajašaca, preteča žumanca, je u ranom periodu emrionalnog razvoja. Žumance u najranijem periodu razvoja vrlo sporo raste, postepeno akumulirajući svijetlo žumance, tako da neposredno prije polne zrelosti bude oko 6mm. Pod uticajem hormona hipofize jajašca počinju brže da rastu, na početku polne zrelosti. Kroz jajnik tada intenzivno cirkuliše krv i snabdijeva ga materijama koje ulaze u sastav žumanca. Jajnik postaje crven, a žile i žilice nabreknute. Po određenom redosljedu žumanca se uvećavaju u prečniku za oko 4mm za 24h, i to sve dok ne dostignu normalnu veličinu zrelog žumanca. Zrelo žumance kod kokošaka ima prečnik oko 40mm, a potrebno vrijeme za njegovo formiranje je 7-10 dana. U tom periodu se akumulira 95-99% hranljivih materija. Slična je i situacija sa ostalim vrstama domaće živine, s tim da guske imaju znatno krupnije žumance pa je i njihovo formiranje intenzivnije. Žumance se formira u koncentričnim krugovima svjetlije i tamnije boje, a debljina svakog prstena iznosi 1,5-2mm, što je ustvari povećanje žumanca u toku 24h. Rast žumanca je kontinuiran, a pristizanje pigmenta je neravnomjerno; uslovljeno je uzimanjem hrane, tako da se u toku noći i neposredno prije uzimanja prve jutarnje hrane formira nešto svjetliji sloj. Boja dolazi od ksantofila- karotinoidnog pigmenta, koji se unosi hranom.
U toku intenzivnog formiranja žumanca folikul je obimno snabdjeven razgranatim krvnim sudovima i samo na tzv. liniji pucanja- stigmi nema krvnih sudova. Kada žumance postigne odgovarajuću veličinu i dođe do njegovog sazrijevanja folikul puca i ono sa vitelusnom opnom pada u infundibulum. Od momenta pucanja folikula pa do padanja žumanca u lijevka jajovoda protekne od 15-75 minuta. Sukcesivno svakog narednog dana počinje da se razvija novo žumance, tako da u vrijeme kada prvo dospije u jajovod, 5-10 sljedećih je u procesu rasta.
Ponekad se dešava da se istovremeno oslobode dva žumanca, pa se proizvedu dvožuča jaja.