Natrijum je veoma rasprostranjen u prirodi, dok se hlor nalazi u zemljinoj kori i to u malim količinama. Kod biljaka se najčešće javlja deficit hlora, kada je riječ o životinjama kod njih dolazi do nedostatka hlora i natrijuma, tako da se obrocima mora dodavati NaCl (kuhinjska so).
U organizmu životinja se nalaze u vidu jona. Ekstracelularni su elementi (nalaze se u tjelesnim tečnostima), takođe ulaze u sastav mekog tkiva i krvne plazme. Glavna uloga im je u regulisanju osmotskog pritiska, acido-bazne ravnoteže, kao i kontrolu vode unutar organizma. Pozitivno utiču na metaboličke i fiziološke osobine organizma. Potrebe za ovim mineralima su veće kod mladih životinja, nego kada se razvije organizam jer njihov deficit neće prouzrokovati opasne posljedice.
Natrijum je glavni katjon u krvnoj plazmi. Njegova uloga pored navedenih je da ulazi u sastav kostiju i mišića. Značajna uloga mu je da utiče na nervni sistem, tj. na prenošenje nadražaja, kao i kontrakciju mišića. Pozitivno utiče na opstanak mikroflore u želucu preživara i omogućava usvajanje organskih masnih kiselina preko epitela rumena.
Hlor je anjon. Pored navedenih uloga utiče na sastav hlorovodonične kiseline u želucu, pankreasnog i crijevnog soka, jednom riječju utiče na varenje. Još jedna od uloga je da transportuje kiseonik i ugljendioksid preko krvi, a takođe aktivira i enzime digestivnog trakta tako što aktivira lučenje pljuvačke.
Resorpcija ovih minerala se može odvijati u želucu, dok se glavno usvajanje vrši u crijevima. Izlučuje se većinom preko urina u vidu NaCl kako se najčešće i unosi u organizam, dok se drugi vid oslobađanja natrijuma i hlora može ostvariti preko znoja.
Izlučivanje ovih minerala se većinom vrši preko bubrega, uslijed deficita dolazi do smanjenja njihovog izlučivanja preko urina. Nedostatak natrijuma i hlora u organizmu da bi prouzrokovali ozbiljnije probleme potrebno je da se duži period ne unose u organizam, značajno je to da deficit nije toliko opasan po životinje, ali utiče na produktivne osobine. Najviše su osjetljive visokomliječne krave i ovce. Preko mlijeka se Na i Cl izlučuju u velikoj količini, a oskudan je u hrani, tako da se preko jedinjenja NaCl (so) može nadomjestiti nedostatak. Problemi koji se javljaju kod svih kategorija su spor porast, smanjena produktivnost, gubi se apetit, slabost. Nedostatak natrijuma dovodi do grčenja mišića, poremećaja nadražaja, reprodukcije i pada krvnog pritiska. Glavni pokazatelj da je došlo do nedostatka ovih minerala je taj što se životinjama javlja etiopatija- ližu zid, glođu i jedu drvene jasle, ližu zemlju… Kod živine se javlja pad nosivosti, kanibalizam i čupanje perja. Kod koka nosilja smanjene količine unosa natrijuma i hlora, odnosno natrijum-hlorida prouzrokuje meku ljusku i smanjenog je kvaliteta. Iz ovih razloga potrebno je da se dodaje kokama nosiljama 0.2-0.3% natrijum hlorida uz hranu (toksična doza je ako se nalazi 4% soli u obroku).
Da bi se izbjegao deficit natrijuma i hlora najbolje je preventivno djelovati i dodati odgovarajuće količine NaCl uz standardni obrok, jer drugi hloridi nisu baš toliko efikasni. Biljke su oskudne u ovim elementima. Optimalna doza davanja je različita kod određenih kategorija i vrsta životinja.
Vrste soli mogu biti:
- Morska- Nastala isparavanjem morske vode
- Kamena- Potiče od ruda
- Varena- Izvorska slana voda
NaCl se često jodira, jer su neka područja oskudna u jodu. Dodaje se u količini od 10 mg kalijum ili natrijum- jodida. Vlaga treba da je ispod 2%. Postoje normativi po kojima se prave optimalni odnosi pojedinih minerala prilikom sastavljanja soli. Kamena so je pogodna da se daje životinjama, jer se može koristiti po volji. Natrijum-hlorid se dodaje koncentrovanim smješama i to se spravlja u fabrikama stočne hrane. Preživarima se može davati krupna kuhinjska so u odgovarajućim količinama. Može se koristi da bi se poboljšao ukus i kvalitet hraniva kao što su slama i lisnik. Ova hraniva se u nekim predjelima koriste najčešće za ishranu ovaca i koza. Danas se koriste i mineralni blokovi koji su sastavljeni od soli, uz dodatak odgovarajućih vitamina i minerala u izbalansiranim količinama.
Mogu biti kockastog, pravougaonog, okruglog i različitih drugih oblika. Težina blokova je najčešće od 1-15 kg zavisno od vrste životinje, mada postoji manjih i većih dimenzija zavisno od proizvođača i od potrebe kupaca. Daju se po volji životinjama. Većinom su namijenjeni za goveda i ovce. U lovištima se obavezno daje so u tzv. solištima, da bi biljojedi (srne, jeleni, koze) mogli da zadovolje potrebe u mineralima. Srndaćima je potrebno oko 1kg soli na godišnjem nivou, dok je jelenima zadovoljavajuća količina oko 3-4 kg uz optimalnu količinu vode. Mesojedi zadovoljavaju svoje potrebe u natrijum-hloridu preko mesa, tako da im nije neophodno nuditi ili dodavati obrocima.
Ovce i visokomliječne krave uslijed nedostatka ovih minerala javlja se smanjena produktivnost, zamor i gubitak tjelesne mase. Kokoške mogu da podnesu količinu do 40g/kg SM (suve materije), dok su pilad i ćurad veoma osjetljiva na velike količine soli (smrtna doza je oko 10 g /kg SM). Kako će životinje uticati na preveliku količinu unijete soli zavisi od bubrega i količine vode. Često se životinjama daju veće količine od potrebnih, višak se izbacuje preko urina i zato im je neophodna dovoljna količina vode. Problemi i trovanje mogu nastati kod jedinki koje duži period nisu konzumirale so i odjednom im je ponuđena veća količina. Trovanje natrijum hloridom je problematično kada uslijed konzumiranja većih količina nemaju dovoljno vode (javlja se dehidratacije). Dolazi do dijareje, jaka žeđ, slabost mišića, otoka, a može nastupiti smrt u roku od 24-48 h.
Potrebe svih vrsta životinja u Na i Cl je 0.1-0.2 % suve materije. Natrijum hlorid kod skoro svih životinje učestvuje 0.2-0.5% obroka. Preživari (ovce, koze, goveda) imaju potrebe u većim količina natrijum hlorida, dok svinje, živina i mlade jedinke imaju manje.
Pripremila: Kristina Kuč
