Pčelarstvo u Crnoj Gori datira još odavnina. Veoma bogat floristički sastav livada, pašnjaka, kao i netaknuta priroda su veoma povoljni za bavljenje ovom djelatnošću. Kako se u Crnoj Gori znanje prenosilo sa generacije na generaciju, tako se sporo napredovalo sa ovom granom poljoprivrede i prouzrokovalo je da i danas predstavlja sporednu djelatnost. Međutim kako se tehnologija razvijala, edukacija i interesovanje za pčelarenjem se povećalo tako da se od minimalnih količina meda došlo do toga da je prosjek meda oko 15 kg/košnici.
Zbog različitih klimatksih i prirodnih regiona u našoj zemlji se možemo pohvaliti mnogim vrstama meda. Usljed tako velikog izbora meda, koji je dobrog kvaliteta, stanovništvo se rado odlučuje da kupuje ovaj proizvod, tako da je godišnja potrošnja meda po stanovniku jedan kilogram. Danas postoji oko 2500 domaćinstava koja su registrovana da se bave pčelarenjem (54% od ukupnog broja se nalazi na sjeveru, dok je najmanja zainteresovanost za pčelarenjem na primorju), međutim susreću se sa raznim problemima kao što su loša infrastruktura do pčelinjaka koji se nalaze na selima, nemarno korišćenje pesticida i razne druge nelagodnosti. U Evropskoj uniji prosjek posjedovanja košnica po porodičnom gazdinstvu je 20 košnica, može se reći da i Crna Gora prati taj standard i teži ka tome da bude prepoznatljiva i da zaštiti geografsko porijeklo meda.
Organska proizvodnja prodrazumijeva racionalno iskorišćavanje ekosistema, minimalno zagađenje okolone i koriščenje samo prirodnih materija u poizvodnji. Trend za organskom proizvodnjom veoma je prisutan u Evropskoj uniji, Crna Gora prati trendove tako da se neznatni broj proizvođača odlučuje na ovaj vid proizvodnje. Što se više bude praktikovala organska proizvodnja manje će biti opterećenje za cijeli biodiverzitet i živjećemo u čistijoj sredini i konzumirati kvalitetnije proizvode.
Da bismo slikovito objasnili razliku između konvencionalnog (standardnog, svakodnevnog) i organskog meda tabela je bila pravi izbor.
Napomena: u tabeli, u koloni pod pojmom konvencionalna proizvodnja ne nalaze se uslovi procesa proizvodnje koji su utvrđeni pravilnikom, već je dat prikaz pomenutih operacija, odnosno načina rada koji je zastupljen u praksi.
Tabela 1. Razlika u tehnologiji proizvodnje između organskog i konvencionalnog meda.
Organska proizvodnja | Konvencionalna proizvodnja | |
Rasa pčela | -Apis mellifera carnica (kranjska pčela) –Zdrave pčele, prilagođene na klimu i reljef, kao i neke bolesti | –Apis mellifera carnica (kranjska pčela), a osim nje važnije vrste u proizvodnji su: kavkaska, tamna i afrička medonosna pčela. -Kod nas u proizvodnji preovladava kranjska pčela |
Lokacija | -Netaknuta priroda -Minimum tri kilometra u radiusu da je zastupljena organska proizvodnja biljaka -Samonikla vegetacija (pelim, vrijesak, kantarion, hajdučka trava, livadsko cvijeće…) koja nije tretirana hemikalijama ili nekim vještačkim sredstvima -Dovoljne količine nektara i polena – Udaljen od nepoljoprivrednih izvora zagađenja (industrija, naselja, deponija, đubrišta), kao i drugih izvora koji mogu prouzrokovati uginjavanje pčela ili kontaminaciju njihovih proizvoda -Jedan kilometar od pčelinjaka sa konvencionalnom proizvodnom -Selidba košnica je dozvoljena ali samo u sredinu gdje je netaknuta priroda ili organska proizvodnja uz dozvolu stručnog lica -Selidba se neće vršiti ako je u pčelinjaku prisutna neka bolest | -Pčelinjaci se rijetko nalaze u netaknutoj prirodi – Ne postoji zabrana u radijusu u odnosu na druge oblike ljudskih djelatnosti -Pčelinjaci se nalaze uglavnom na području samonikle vegetacije ali postoje i slučajevi kada pčele koriste vještačku vegetaciju – plantaže bagrema i dr. Čest je slučaj da je područje tretirano hemikalijama vještačkog porijekla što predstavlja veliki problem savremenom pčelarstvu – Uglavnom su dovoljne količine nektara i polena -Praktikuje se udaljenost od 500 metara od turističkih mjesta, 100 metara od saobraćajnica, aerodroma, od željezničke pruge, sa letom okrenutim na suprotnu stranu od ovih objekata -Pčelinjaci se obično nalaze udaljeni od izvora zagađenja, međutim, u određenim slučajevima košnice se nalaze u naseljima, gradovima i na drugim lokacijama koji mogu prouzrokovati uginjavanje pčela i kontaminaciju pčelinjih proizvoda -Ne postoji u praksi zabrana udaljenosti u odnosu na druge pčelinjake, ali se praktikuje da budu na rastojanju od 500 metara -Selidba košnica je sve više zastupljena, zabranjena je ako se pojavi neka bolest u pčelinjaku |
Izbor košnica | – Košnice i pomoćni pribor koji se koristi u pčelarenju da su napravljenje od prirodnog materijala (npr. drveta) -Zaštita košnica od truljenja i bojenje sa prirodnim bojama i uljima (laneno sjeme) -U košnici mora da se nalaze samo prirodni prozvodi (vosak, propolis, biljna ulja) | – Košnice su uglavnom napravljene od prirodnog materijala – Pomoćni pribor je većinom od metala – Zaštita košnica se obavlja standardnim konvencionalnim bojama –farbama. |
Dezinfekcija košnica | -Vodenom parom -Tretiranje plamenom (opaljivanje) | -U praksi se uglavnom ne obavlja sem u izuzetnim slučajevima (pojava bolesti) |
Porijeklo voska | -Organski pčelinji vosak -Vosak koji se dobio prilikom vrcanja meda od voštanih poklopčica iz konvencionalne proizvodnje, ali pod uslovom da je društvo zdravo i da nije tretirano vještačkim supstancama, bez prisustva pesticida, ali samo u periodu konverzije (period prelaska sa konvencionalne na organsku proizvodnju) -Izrada saća na organskim osnovama je od primarnog značaja u prvoj godini konverzije | -Neorganski pčelinji vosak -Koristi se vosak koji se dobio prilikom vrcanja meda iz konvencionalne proizvodnje. S obzirom na tip proizvodnje i način rada, društva su obično tretirana nekim od vještačkih preparata; odsustvo pesticida nije zagarantovano kao i zdrastvena bezbjednost pčelinjeg društva |
Smirivanje pčela | -Korišćenje rastvora na bazi sirćeta i vode -Sagorijevanjem organskog drveta -Sagorijevanjem netretirane pečurke -Sagorijevanjem netretirane osušene piljevine | – Rijetko se koristi na bazi sirćeta i vode -Sagorijevanjem organskog drveta -Sagorijevanjem netretirane pečurke -Sagorijevanjem netretirane osušene piljevine |
Vrcanje meda | -Ne smije se vrcati med iz saća gdje se nalazi leglo -Zabranjeno je uništavanje pčela u saću -Vrcanje samo u centrifugama koje neće prouzrokovati promjene sastava meda (Inox posuđe) -Pomoćni pribor koji se koristi prilikom vrcanja da je sterilisan i da nije od materijala koji uticati sa hemijski sastav meda -Prilikom vrcanja ne smiju se koristiti hemijska sredstva za odbijanje insekata | Vrcanje se obavlja iz saća u kojem se ne nalazi leglo, međutim, čest je slučaj da se male količine meda (u ukopnoj količini zanemarljive) vrcaju iz saća u kojem se nalazi leglo -Uništavanje pčela u saću se ne praktikuje -Vrcanje se obavlja u centrifugama -Pomoćni pribor koji se koristi prilikom vrcanja nije sterilisan i uglavnom je izrađen od metala |
Pakovanje i transport | -Koriste se staklene ambalaže (material koji neće promijeniti sastav medu) -Koristiti logo firme i navesti sastav meda na etiketi -Transportovati samo organski med ili jasno odvojiti od drugih namirnica -Obilježavanje organskog meda prilikom transporta (skraćenice bio ili eko ili dodavanje punih naziva biološki, ekološki, organski) | – Koriste se staklene ambalaže a u nekim slučajevima i plastične |
Ishrana | -Ishrana samo uz pomoć organskog meda i polena (15-20 kg meda po košnici za prezimljavanje) -Prihrana sa organskim medom, organskim šećerom i sirupom samo u kritičnim uslovima kada su vremenske prilike nepovoljne i to petnaest dana od zadnje ekstrakcije meda i petnaest dana prije medovanja -Pogače (šećerno-medonosno tijesto) i sirup mora da su organskog porijekla kada se vrši prihrana -Obavezna je dozvola od stručnog lica prilikom prihrane pčela | -Ishrana se obavlja šećernim sirupom (šećer + voda), a u rijetkim slučajevima medom i polenom konvencionalne proizvodnje. -Prihrana sa šećernim sirupom se obično obavlja u aprilu mjesecu prije medovanja i u avgustu i septembru za bezbjedno prezimljavanje. Prihrana se obavlja u mnogo dužem periodu i kada za to nisu kritični uslovi, – Pogače nisu organskog porijekla -Kontrola stručnog lica nije obavezna i u praksi gotovo ne postoji |
Zaštita od bolesti | -Zaštita od varoe: Mravlja kiselinaMliječna kiselinaOksalna kiselinaBiljni preparati (mentol, kamfor, timol i eukaliptus)Plansko odstranjivanje trutovskog legla radi zaustavljanja ove bolesti -Veterinarsko-medicinski proizvodi se mogu koristiti ako su organskog porijekla -Zabranjena je upotreba antibiotika -Bez primjene vještačkih hemikalija i supstanci -Usljed primjene vještačkih supstanci, potrebna je konverzija od godinu dana i izolacija | Zaštita od varoe: – Obavlja se uglavnom konvencionalnim preparatima, a od organskih najviše je u upotrebi oksalna kiselina -Upotreba antibiotika nije zabranjena – Uglavnom se obavlja sa primjenom vještačkih hemikalija i supstanci |
Ostali postupci | -Vođenje pčelarskog dnevnika Upisivanje kada je izvršena prihrana i sa čimKoličina medaProblemi u pčelinjaku -Evidencija broja košnica koje se nalaze na određenom prostoru, da ne bi negativno uticale na životnu sredinu – Preduzete mjere prilikom vađenja, prerade i skladištenja pčelinjih proizvoda | -Vođenje pčelarskog dnevnika se uglavnom vodi kao i u organskoj proizvodnji -Evidencija broja košnica nije obavezna i uglavnom u praksi ne sprovodi -Preduzimaju se određene mjere prilikom vađenja, prerade i skladištenja, a u cilju očuvanja njegovog kvaliteta. |
Kao što se iz tabele može primijetiti postoje velike razlike u proizvodnji organskog i konvencionalnog meda. Međutim, te razlike nisu toliko drastične kao što se stiče utisak prilikom pregleda tabele. Naime, uz odgovorno bavljenje pčelarstvom razlike u pojedinim postupcima proizvodnje pomenute dvije vrste meda su manje, tako da neke od mjera imaju znatno manji, a moglo bi se reći i zanemarljiv negativni uticaj u odnosu na neke druge kao što su pesticidi i drugi mogući izvori zagađenja.
Pod konvencionalnom proizvodnjom podrazumijeva se proizvodnja meda koja je najvećim dijelom zastupljena i kod nas. Kontrola pčelinjih proizvoda je prisutna, ali se uz pomoć seminara i edukacije ide ka tome da se poveća analiziranje pčelinjih proizvoda, kako bi bio konstatan kvalitet meda i imali bezbjedan proizvod za plasman na tržištu. Ispitivanje meda na odsustvo pesticida, antibiotika, teških metala kao i nekih drugih supstanci koje mogu da ugroze zdravlje ljudi, pored toga što je bitna bila bi favorizovan dokaz da potrošači kupuju med dobrog kvaliteta, a i da pčelari budu ponosni na svoju zdravu proizvodnju. Mora se istaći činjenica da odgovornim upravljanjem procesom proizvodnje, med dobijen konvencionalnom proizvodnjom može imati odlične karakteristike kvaliteta meda i kao takav ne zaostaje mnogo za medom iz organske proizvodnje.
Do prije oko pola vijeka, odnosno do perioda početka naglog intenziviranja proizvodnje biljaka, a što se ponajviše ogleda u primjeni zaštitnih sredstava, mehanizacije i dr, proizvodnja meda je imala znatno više orgasnskih karakteristika. Međutim, savremeni način proizvodnje biljaka, prvenstveno njihove zaštite, i prisutvo drugih vidova zagađenja predstavljaju značajnu opasnost po pčele i njihove proizvode, što uz nesavjesno bavljenje pčelarstvom od strane pojedinih pčelara s pravom stvara sumnju na pojedine proizvođače, odnosno na kvalitet njihovog proizvoda.
Proizvođači koji se bave proizvodnjom organskog meda moraju da imaju određeni sertifikat koji se izdaje za tu proizvodnju. S obzirom na tu činjenicu i primjenu veće kontrole u organskoj proizvodnji od strane stručnog lica, pri kupovini pčelinjih proizvoda, organska proizvodnja koja se u stručnoj literaturi naziva i ekološkom, odnosno biološkom predstavlja sigurniji izbor. Konverzija (prelazak) sa konvenionalne proizvodnje na organsku traje godinu dana uz nadgledanje stručnog lica i ispitivanje. Lice koje vrši kontrolu (kontrolno tijelo) organske proizvodnje određuje Ministarstvo. Kontrolno tijelo treba da posjeduje akreditacije izdate od strane Akreditacionog tijela Crne Gore, da je registrovano u Centralnom registru privrednih subjekata i da ispunjava uslove za stručnost i tehničku opremljenost. Kontrolno tijelo treba da vodi listu subjekata koji su pod njegovom kontrolom, takođe može da izdaje sertifikat za organsku proizvodnju koju propisuje Ministarstvo. Uzorke uzete sa terena (organskih košnica) od strane kontrolnog tijela se ispituju i dostavljaju se Ministarstvu i subjektu u roku od trideset dana. Da bi proizvodnja potpuno bila organska potreban je vremenski period od tri godine, kako bi se sav vosak zamijenio i bio organski, naravno uz poštovanje pravila koja nameće organska oproizvodnja.
U nastavku je dat dio pravilnika o minimalnom kvalitetu meda kako organskog, tako i konvencionalnog.
Tabela 2. Uslovi u pogledu kvaliteta meda. Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja (2014).
1. Količina šećera | |
a) količina glukoze i fruktoze | |
cvjetni med | Najmanje 60 g/100 g |
medljikovac | Najmanje 45 g/100 g |
b) Količina saharoze | Najviše 5 g/100 g |
za sve vrste meda | |
bagrem (Robinia pseudoacacia), lucerka (Medicago sativa), vrijesak, slatkovina, eukaliptus (Eucalyptus camadulensis), agrumi (Citrus spp.) | Najviše 10 g/100 g |
lavanda (lavandula spp.) | Najviše 15 g/100 g |
2. Količina vode | |
za sve vrste meda | Najviše 20 % |
vrijesak (Calluna vulgaris) I pekarski med uopšte | Najviše 23% |
pekarski med od vrijeska (Calluna vulgaris) | Najviše 25% |
3. Količina materija nerastvorljivih u vodi | |
za sve vrste meda | Najviše 0,1 g/100 g |
presovani i topljeni med (presovani med) | Najviše 0,5 g/100 g |
4. Slobodne kiseline | |
za sve vrste meda | Najviše 50 mEg na 1000 g |
pekarski med | Najviše 80 mEg na 1000 g |
5. Električna provodljivost | |
vrste meda koje nisu dolje navedene i mješavine tih vrsta | Najviše 0,8 mS/cm |
medljikovac, med od kestena i njihove mješavine | Najmanje 0,8 mS/cm |
izuzetak su planka (Arbutus unedo), vrijes, eukaliptus, lipa, manuka (leptospermum), čajevac | |
6. Aktivnost dijastaze I količina hidroksimetilfurfurala (HMF), utvđene nakon prerade I miješanja | |
a) aktivnost dijastaze (po Schadeu) | |
– sve vrste meda, osim pekarskog meda | Najmanje 8 |
vrste meda sa niskom prirodnom količinom enzima (npr. med od citrusa)I količinom HMF ne većom od 15 mg/kg | Najmanje 3 |
b) HMF | |
sve vrste meda osim pekarskog kvasca | Najviše 40 mg/kg |
med koji vodi porijeklo iz predjela tropske klime I mješavina takvog meda | Najviše 80 mg/kg |
Pripremili: Kristina Kuč i Dušan Ivanović