Vuna je ovčja dlaka, takvih osobina da se može presti (vunena nit) i valjati (vuneno sukno).
Ovce su životinje koje su se pripitomile prije 8000 godina p.n.e. Karakteristično za ovu vrstu životinja je to da je domestikacija značajno uticala na njihov psiho-fizički sklop. Jedna od stavki koja se promijenila u procesu uzgoja kao domaćih životinja je upravo ta da se dlaka zamijenila runom.
Runo, odnosno vuna se koristi vjekovima za proizvodnju odjevnih predmeta. Zašto je baš ovaj meterijal idealan za tople i hladne dane biće objašnjeno u daljem tekstu kroz detaljan opis vunskog vlakna.
Histološka građa vunskog vlakna:
- Pokožica (cuticula ili epidermis) – spoljašnji sloj vlakna koji je izgubio osobine živih ćelija. Pokožica je sastavljena od već pomenutih ćelija koje se naslanjaju jedna na drugu (kao krljušti ribe), i utiču na mekoću i izgled runa. Veći broj ovih ćelija koje su sitnijeg izgleda omogućavaju rast finijeg krzna.
- Kora (substantia corticalis) – najdeblji dio vlakna sastavljen od vretenastih ćelija. Značaj kore je u tome da dlaka bude otpornija na kidanje, nego na cijepanje. Zajedno sa pokožicom sačinjava puh (najmekši dio runa) i prelazna vlakna.
- Srž (substantia medullaris) – sastavljena od uglastih ili okruglih ćelija. Srž nije prisutna kod izrazito mekih (merino) runa, već samo kod grubih runa poput pramenki koje su karakteristične za naše podneblje.
Anatomska građa vunskog vlakna:
- Glavica – dio vunskog vlakna koji je smješten u papilu i zajedno su smješteni najdublje u kožu. Uloga mu je da ishrani vlakno (krv doprema hranljive materije), a takođe utiče na brzinu i dužinu rasta runa.
- Korijen – segment vunskog vlakna koji je takođe smješten u koži. Oko korijena se nalaze lojne i znojne žlijezde čiji se produkti miješaju i sačinjavaju sjeru-masni vunski znoj. Količinski je više zastupljen kod finijih runa i ima ulogu da štiti runo ovaca od spoljašnjih uticaja.
- Stablo – najduži dio vunskog vlakna koji se nalazi van kože i čini runo, tj. dio koji se ekonomski iskorišćava.
Da bi vunsko vlakno moglo da se koristi i da se obrađuje potrebno je da ima što veću mekoću. Mekoća runa zavisi od dijametra (debljine) dlake odnosno stabla vunskog vlakna. Najmekše runo je runo merino ovaca koje se naziva puh. Debljina niti se kreće od 7-30 mikrona.
Gruba vuna je vuna, kako je već rečeno, stavljena od debelih niti dijametra od 40-200 mikrona. Za naše pramenke je karakteristično otvoreno ili poluzatvoreno runo raspoređeno u šiljaste duge pramenove, dijametra oko 40-50 mikrona. Garderoba koja je sačinjena od grube vune ima sklonost izazivanja grebanja, dok kod fine vune ovaj problem nije prisutan.
Polugruba runa mogu se svrstati u sredini, između finih i grubih, dijametra 30-40 mikrona.
Runo kod ovaca prije svega ima zaštitnu ulogu. Dužina i gustina runa imaju ulogu izolatora, što znači da u toplim danima hlade tijelo ovaca, dok u hladnim danima griju.
»Ovu tvrdnju potvrđuje to da je na površini runa izmjereno 65˚C, dok je temperatura tijela na nivou kože bila nepromijenjena.
Kada je riječ o niskim temperaturama, ovce dosta dobro podnose temperature do 2˚C. Ove karakteristike runo zadržava i prilikom pravljenja garderobe odnosno nakon striže i obrade. Upravo zbog toga se može vidjeti da mještani crnogorskih sela u toplim ljetnjim danima najčešće nose vunene čarape.
Stavka koja izdvaja vunu od ostalih prirodnih materijala je u moći higroskopnosti – sposobnost apsorpcije do 30% količine vlage. Proces se odvija tako što dolazi do bubrenja proteinskih ćelija vunskih vlakana – keratina. Vuna je proteinsko vlakno sastavljeno do 80% keratina i sumpora koji ga izdvaja od drugih materijala. Pokožica ima sposobnost da odbije kapljice vode, ali proteinske ćelije koje se nalaze u kori imaju sklonost apsorpcije vodene pare. Zbog zadržavanja vodene pare teško je zapaljiva i ima mogućnost da hladi u toplim danima.
Kada se tijelo oznoji vuna upija vlagu i oslobađa toplotu, tako da daje prijatan osjećaj čak i kada je tkanina mokra, vlažna ili znojava. Ne lijepi se za tijelo što utiče na dodatnu ugodnost. Znoj nema miris ali zbog prisustva bakterija koje se zadržavaju na tkaninama isti može da se razvije, a vuna upravo sprečava razvoj bakterija i na taj način neće se osjećati neugodni mirisi. Tkanina od vune ima osobinu zvanu gipkost tj. pokretanje vunskih vlakana pri najmanjem strujanju vazduha i njihovo vraćanje u prvobitni položaj. Zbog ove stavke vuna ima sposobnost da grije, a takođe i da se brže suši u odnosu na druge materijale. Mikroskopski gledana vunena tkanina posjeduje dosta sitnih džepova koji su zadržali vazduh i kapsulirali tjelesnu toplotu, zbog toga vuna grije tijelo u hladnim danima.
Ostale odlike vune su:
- Izuzetna rastegljivost;
- Elastičnost – sposobnost vraćanja u prvobitni položaj nakon prestanka djelovanja sile, što znači da se ne gužva;
- Mekoća kao i jačina – sposobnost odupiranja sili kidanja;
- Lako se boji, ali mana je da boja nije toliko postojana;
- Plastičnost – nakon industrijske obrade ne dolazi do promjene tkanine prilikom korišćenja;
- Sjaj vunskog vlakna – sposobnost da odbija svjetlosne zrake i štiti od UV zračenja;
- Lako se čisti – prilikom prljanja vuna se samočisti, trenje ljuspastih ćelija u pokožici prouzrokuju izbacivanje nečistoća;
- Sjera ili lanolin koje sadrži vunsko vlakno pogodno djeluje na kožu i na različite promjene na koži tipa ekcema, alergija…;
- Filcanje – visoka toplota, vlažnost i pritisak utiču na vodonične veze unutar vunskog vlakna i mijenjaju ih pri čemu dolazi do smanjenja dužine i mršenja. Ova osobina je izuzetno važna prilikom pravljenja ćebadi i vojničke uniforme.
Sve ove stavke mogu da se više ili manje razlikuju individualno, što zavisi od rase ovaca, ishrane, obrade vune, temperature i vlažnosti. Kada je riječ o ishrani svi nutrijenti su značajni za normalno funkcionisanje organizma, takođe i za dobar kvalitet vune. Od hranljivih materija na vunu i njen kvalitet utiču najviše minerali. Najznačajniji mineral je sumpor koji direktno uslovljava proizvodnju vune. Spregu čini sumpor-azot, tako da odnos ova dva minerala treba da bude u odnosu 1:10-12.
Drugi značajan mineral je bakar. Deficit ovog minerala prouzrokuje abnormalnosti u rastu vune i njenim osobinama. Kao što je već rečeno u našim prethodnim tekstovima cink je deficitaran na našim podnebljima, a kod ovaca direktno utiče na opadanje runa.
Od nekih posebnih rasa ovaca mogu da se dobijaju krzna od kojih se prave šubare, bunde, postave za kapute itd. Krzno se dobija od jagnjadi koji imaju uvijene pramenove-kovrdže. Najpoznatija krzna su od:
- Karakul ili perzijaner – najkvalitetnije krzno kod ovaca;
- Astrahan – sivo krzno i
- Kobar – krzno zlatne boje.